बायपास सर्जरी म्हणजे काय? याची आवश्यकता कोणाला असू शकते? याचा पुनर्प्राप्ती कालावधी किती असतो? त्यासंबंधित संभाव्य धोके? व फायदे ? तसेच अँजिओग्राफी आणि अँजिओप्लास्टी यातील फरक काय ? व यांची गरज कधी भासते.

बायपास सर्जरी म्हणजे काय?

बायपास सर्जरी (Bypass surgery) ज्याला कोरोनरी आर्टरी बायपास ग्राफ्टिंग (Coronary artery bypass grafting) असेही म्हणतात, ही एक शस्त्रक्रिया आहे जी गंभीर कोरोनरी धमनी रोगावर उपचार करण्यासाठी वापरली जाते. यामध्ये अरुंद किंवा अवरोधित धमन्यांमधून रक्त वाहून जाण्यासाठी नवीन मार्ग तयार करणे समाविष्ट आहे, ज्यामुळे हृदयाच्या स्नायूंना योग्य रक्तपुरवठा पुनर्संचयित केला जातो.

तुम्हाला बायपास सर्जरी / अँजिओप्लास्टीची गरज आहे हे डॉक्टर कसे ठरवतात?

 

जीवनशैलीतील बदल, औषधोपचार किंवा अँजिओप्लास्टी (Angioplasty) सारख्या कमी आक्रमक प्रक्रियांनी पुरेसा आराम मिळत नाही तेव्हा याचा विचार केला जातो. याव्यतिरिक्त, ज्यांच्या हृदयाच्या धमन्यांमध्ये लक्षणीय अडथळे आहेत, ज्यामुळे छातीत दुखत आहे (Angina) किंवा हृदयाच्या स्नायूमध्ये रक्त प्रवाह कमी होतो अशा व्यक्तींसाठी बायपास शस्त्रक्रियेची शिफारस केली जाते. तीव्र हृदयविकाराच्या प्रकरणांमध्ये किंवा एकाधिक ब्लॉकेज (Blockage) किंवा जटिल धमनी रोग (Complex arterial disease) असलेल्या व्यक्तींसाठी बायपास शस्त्रक्रिया आवश्यक असू शकते.

खाली नमूद केलेल्या परिस्थितीत बायपास शस्त्रक्रिया आवश्यक असू शकते.

• जेव्हा हृदयाला रक्तपुरवठा करणाऱ्या कोरोनरी धमन्या एथेरोस्क्लेरोसिस (Atherosclerosis) म्हणजेच प्लेक (Plaque) तयार झाल्यामुळे गंभीरपणे ब्लॉक होतात किंवा अरुंद होतात तेव्हा बायपास सर्जरीची आवश्यकता असू शकते. हे तेव्हा होते जेव्हा हृदयातील रक्तप्रवाहात लक्षणीय तडजोड होते, ज्यामुळे छातीत दुखते (Angina) आणि हृदयविकाराचा धोका वाढतो.
• जर एखाद्या रुग्णाला वेगवेगळ्या कोरोनरी धमन्यांमध्ये अनेक अडथळे (Blockage) येत असतील, तर बायपास सर्जरी स्टेंटिंग (stenting) किंवा औषधोपचार यांसारख्या इतर उपचार पर्यायांपेक्षा अधिक प्रभावी मानली जाऊ शकते.
• जेव्हा हृदयाच्या मोठ्या भागाला रक्तपुरवठा करणारी डावीकडील मुख्य कोरोनरी धमनी (Left main coronary artery) गंभीरपणे अरुंद किंवा अवरोधित केली जाते, तेव्हा पुरेसा रक्त प्रवाह सुनिश्चित करण्यासाठी हा प्राधान्याचा पर्याय असतो.
• अँजिओप्लास्टी किंवा स्टेंटिंग (Stenting) सारख्या प्रक्रिया दीर्घकालीन रक्त प्रवाह राखण्यात अयशस्वी झाल्यास, हा मार्ग विचारात घेतला जाऊ शकतो.
• हृदयविकार (Heart disease) असलेल्या एखाद्या व्यक्तीला हृदयाची विफलता (Heart failure) किंवा जीवघेण्या असंतुलित हृदयझडपा (Arrhythmias) यांसारख्या गुंतागुंतीचा अनुभव येत असल्यास शस्त्रक्रियेची शिफारस केली जाऊ शकते.

 

बायपास सर्जरीतील काही मुख्य जोखीम घटक:

1. संसर्ग (Infection): कोणत्याही शस्त्रक्रियेप्रमाणे, चीराच्या ठिकाणी (Incision site) किंवा छातीच्या पोकळीमध्ये संसर्ग होण्याचा धोका असतो. जखमेच्या उपचारांच्या समस्या उद्भवू शकतात. यामध्ये खराब चीरा बरे करणे, संसर्ग किंवा जखमांचा समावेश असू शकतो.
2. रक्तस्त्राव (Bleeding): शस्त्रक्रियेदरम्यान किंवा नंतर जास्त रक्तस्त्राव (Bleeding) होऊ शकतो, अतिरिक्त हस्तक्षेप आवश्यक आहे.
3. रक्ताच्या गुठळ्या (Blood Clots): पाय किंवा फुफ्फुसांमध्ये गुठळ्या तयार होऊ शकतात, ज्यासाठी प्रतिबंधात्मक उपाय आणि उपचार आवश्यक आहेत.
4. स्ट्रोक (Stroke): रक्ताच्या गुठळ्या किंवा प्लेक (Plaque) निखळून मेंदूकडे गेल्यास स्ट्रोकचा थोडासा धोका असतो.
5. अतालता (Arrhythmias): अनियमित हृदयाची लय (Heart rhythm) तात्पुरती होऊ शकते, ज्यासाठी निरीक्षण आणि संभाव्य उपचार आवश्यक आहेत.
6. मूत्रपिंड समस्या: मूत्रपिंडातील रक्तप्रवाहात तात्पुरती घट झाल्याने मूत्रपिंडाच्या समस्या (Kidney Problems) उद्भवू शकतात.
7. फुफ्फुसाची गुंतागुंत: शस्त्रक्रियेनंतर निमोनिया किंवा श्वसनक्रिया बंद पडू शकते.

बायपास सर्जरीचे ५ प्रमुख फायदे:

• हृदयाचा रक्त प्रवाह सुधारणे.
• छातीत दुखणे सारख्या लक्षणांपासून आराम.
• हृदयविकाराचा धोका कमी होतो.
• वर्धित हृदय कार्य आणि सुधारित हृदय व रक्तवाहिन्यासंबंधी आरोग्य.
• उच्च-जोखीम प्रकरणांमध्ये दीर्घकाळ जगणे, (जसे की गंभीर सीएडी किंवा डाव्या मुख्य कोरोनरी धमनी रोग).

 

अँजिओग्राफी आणि अँजिओप्लास्टी म्हणजे काय ?

अँजिओग्राफी ही रोगनिदानविषयक माहिती प्रदान करते, तर अँजिओप्लास्टी ही अवरोधांवर उपचार करण्यासाठी आणि रक्त प्रवाह पुनर्संचयित करण्यासाठी एक उपचारात्मक प्रक्रिया आहे. या प्रक्रिया सामान्यतः कोरोनरी धमनी रोग (Coronary Artery Disease) आणि परिधीय धमनी रोग (Peripheral Artery Disease) सारख्या परिस्थितींमध्ये वापरल्या जातात.

अँजिओग्राफीमध्ये तपशीलवार क्ष-किरण प्रतिमा (X-Ray Imaging) मिळविण्यासाठी रक्तवाहिन्यांमध्ये कॉन्ट्रास्ट डाई (contrast dye) इंजेक्ट करणे, हृदयाला रक्तपुरवठा करणार्या धमन्यांमध्ये कोणतेही अडथळे किंवा अरुंद होणे हे उघड करणे समाविष्ट आहे.

दुसरीकडे, अँजिओप्लास्टी (Angioplasty) ही अनेकदा अँजिओग्राफीनंतर केली जाते. यात अवरोधित किंवा अरुंद धमनीत कॅथेटर (Catheter) नावाची पातळ ट्यूब टाकणे समाविष्ट आहे. कॅथेटरला जोडलेला फुगा नंतर धमनी रुंद करण्यासाठी आणि रक्त प्रवाह सुधारण्यासाठी फुगवला जातो. काही प्रकरणांमध्ये, धमनी उघडी ठेवण्यासाठी अँजिओप्लास्टी दरम्यान एक लहान जाळीची नळी (Stent) देखील ठेवली जाऊ शकते.

अँजिओग्राफीचे फायदे (Advantages of Angiography):

 

१.अचूक निदान: रक्तवाहिन्यांची तपशीलवार प्रतिमा प्रदान केल्यामुळे रक्तवाहिन्यांमधील अडथळे, अरुंदता किंवा असामान्यता यांचे अचूक निदान करणे शक्य होते.

२.उपचार मार्गदर्शन: अँजिओग्राफीद्वारे प्राप्त केलेली दृश्य माहिती डॉक्टरांना सर्वात योग्य उपचार पद्धती निर्धारित करण्यात मदत करते, मग ती अँजिओप्लास्टी असो, बायपास शस्त्रक्रिया असो किंवा औषध-आधारित हस्तक्षेप असो.

३.अचूक हस्तक्षेप: डॉक्टरांना अडथळे तंतोतंत शोधन्यास मदत होते, ज्यामुळे प्रभावित धमन्यांमध्ये रक्त प्रवाह पुनर्संचयित करण्यासाठी लक्ष्यित हस्तक्षेप सक्षम होतो.

 

अँजिओप्लास्टीचे फायदे (Advantages of Angioplasty):

 

• पुनर्संचयित रक्त प्रवाह: कमीत कमी आक्रमक प्रक्रिया असल्यामुळे, अरुंद किंवा अवरोधित धमन्यांमध्ये प्रभावीपणे रक्त प्रवाह पुनर्संचयित होतो. फुगा फुगवून आणि काही प्रकरणांमध्ये, स्टेंट ठेवून, धमनी रुंद केली जाते, ज्यामुळे हृदयाच्या स्नायूमध्ये रक्त प्रवाह सुधारतो.
• लक्षणांपासून आराम: याचा उपयोग कमी रक्तप्रवाहाशी संबंधित लक्षणे कमी करण्यास होतो, जसे की छातीत दुखणे आणि श्वास लागणे. यामुळे कोरोनरी धमनी रोग असलेल्या व्यक्तींच्या जीवनाची गुणवत्ता देखील लक्षणीयरीत्या सुधारू शकते.
• हृदयविकाराचा धोका कमी होतो: हृदयाला रक्त प्रवाह पुनर्संचयित करून, अँजिओप्लास्टी कोरोनरी धमनीच्या पूर्ण अवरोधामुळे हृदयविकाराचा झटका येण्याचा धोका कमी करते.
• सुधारित दीर्घकालीन परिणाम: पुनरावृत्ती प्रक्रियेची गरज कमी करण्यासाठी आणि संपूर्ण हृदयाचे आरोग्य सुधारण्याच्या दृष्टीने अनुकूल दीर्घकालीन परिणाम दिसुन येतात.

अँजिओग्राफीसाठी संकेत: (Indications for Angiography)

1. छातीत दुखणे (Angina)
2. धाप लागणे
3. इलेक्ट्रोकार्डियोग्राम (ECG)
4. तणाव चाचणी परिणाम
5. कोरोनरी धमनी रोगाची लक्षणे किंवा चिन्हे
6. हृदयविकाराचा झटका किंवा अस्थिर हृदयविकाराचा सामना करणार्या व्यक्तींसाठी अनेकदा आपत्कालीन प्रक्रिया म्हणून अँजिओग्राफी केली जाते.

बायपास सर्जरी किंवा अँजिओप्लास्टी नंतर पुनर्प्राप्ती कालावधी किती दिवसांचा असतो?

• रुग्णालयात मुक्काम: बहुतेक रुग्ण बायपास शस्त्रक्रियेनंतर सुमारे 4 ते 7 दिवस रुग्णालयात राहतात. या काळात, हृदयाचे कार्य चांगले आहे आणि कोणतीही गुंतागुंत होत नाही याची खात्री करण्यासाठी त्यांचे बारकाईने निरीक्षण केले जाते.
• प्रारंभिक पुनर्प्राप्ती: पहिले 2 ते 6 आठवडे हा प्रारंभिक पुनर्प्राप्ती कालावधी मानला जातो, ज्या दरम्यान रुग्णांनी कठोर क्रियाकलाप टाळले पाहिजे आणि विश्रांती आणि उपचारांवर लक्ष केंद्रित केले पाहिजे.
• कार्डियाक रिहॅबिलिटेशन: अनेक रुग्णांना ह्रदयाचा पुनर्वसन कार्यक्रम लिहून दिला जातो जो साधारणपणे 6 ते 12 आठवडे टिकतो. या कार्यक्रमात पर्यवेक्षी व्यायाम, हृदय-निरोगी जीवनशैलीतील बदलांचे शिक्षण आणि भावनिक आधार यांचा समावेश होतो.
• दीर्घकालीन पुनर्प्राप्ती: पूर्ण पुनर्प्राप्तीसाठी अनेक महिने लागू शकतात. डॉक्टरांच्या सूचनांचे पालन करणे, लिहून दिल्याप्रमाणे औषधे घेणे, फॉलो-अप अपॉईंटमेंटला उपस्थित राहणे आणि दीर्घकालीन हृदयाच्या आरोग्यास प्रोत्साहन देण्यासाठी आवश्यक जीवनशैलीत बदल करणे महत्त्वाचे आहे.

हे लक्षात घेणे महत्त्वाचे आहे की पुनर्प्राप्ती कालावधी प्रत्येक व्यक्तीसाठी बदलू शकतो. त्यासाठी मार्गदर्शक तत्वांचे पालन करणे महत्वाचे आहे जेणेकरून विशिष्ट परिस्थितींवर मात करून लवकर आरोग्य सुधारण्यास चालना मिळते.

बायपास शस्त्रक्रिया करण्याचा निर्णय एखाद्या व्यक्तीच्या विशिष्ट स्थितीवर आणि एकूण आरोग्याच्या आधारावर घेतला जातो आणि हृदयरोगतज्ञ किंवा कार्डियाक सर्जनद्वारे (Cardiac surgeon) पूर्ण मूल्यांकनाद्वारे निर्धारित केला जातो. यासाठी अनुभवी डॉक्टरांच्या सल्ला व मार्गदर्शनाची आवश्यक्यता असते. जर तुम्हीही बायपास शस्त्रक्रियेच विचार करत असाल व तर देशपांडे हॉस्पिटल येथे कार्यरत असणारे आमचे अनुभवी तज्ञ सर्जन डॉ. अशोक देशपांडे (Cardiologist) यांना एकवेळ अवश्य भेट द्या.